Przepisy dotyczące kredytów konsumenckich nakładają na pożyczkodawców szereg obowiązków informacyjnych i regulacyjnych. Jeśli pożyczkodawca nie przestrzega tych zasad, kredytobiorca może mieć prawo do tzw. sankcji kredytu darmowego, co oznacza, że spłaca on jedynie pożyczony kapitał – bez odsetek i dodatkowych opłat.
Jednak w przeciwieństwie do innych regulacji dotyczących ochrony konsumentów, prawo unijne nie określa wprost jednej, obowiązkowej sankcji za naruszenie przepisów o kredytach konsumenckich. Zamiast tego, art. 23 dyrektywy 2008/48 nakazuje, aby kary były skuteczne, proporcjonalne i odstraszające, pozostawiając krajom członkowskim swobodę w ich kształtowaniu. W praktyce oznacza to, że każda decyzja sądu dotycząca sankcji powinna być dokładnie dopasowana do konkretnej sytuacji i mieć realny wpływ na ochronę praw konsumenta.
Wielokrotnie wskazywano, że nałożenie sankcji na pożyczkodawcę – na przykład w postaci unieważnienia odsetek – powinno być dopasowane do okoliczności konkretnej sprawy. Z jednej strony, kary powinny skutecznie zniechęcać pożyczkodawców do naruszania przepisów. Z drugiej jednak, nie mogą być one niewspółmiernie surowe w stosunku do przewinienia.
W polskim prawie sankcja kredytu darmowego wynika z ustawy o kredycie konsumenckim. Jeśli pożyczkodawca naruszy swoje obowiązki, kredytobiorca może zażądać, aby jego kredyt został uznany za darmowy – czyli bez odsetek i dodatkowych kosztów. Pojawia się jednak pytanie: czy polskie przepisy spełniają wymagania unijne dotyczące skuteczności i proporcjonalności sankcji?
Istotną kwestią w orzecznictwie jest także moment rozpoczęcia biegu terminu, w którym kredytobiorca może dochodzić swoich praw. Niektóre interpretacje sugerują, że termin ten zaczyna się od momentu wypłaty kredytu. Jeśli jednak kredytobiorca nie był świadomy swoich praw – na przykład dlatego, że pożyczkodawca nie poinformował go w jasny sposób – może to prowadzić do sytuacji, w której sankcja kredytu darmowego przestaje być skuteczna.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wielokrotnie podkreślał, że przepisy dotyczące sankcji muszą zapewniać konsumentowi realną możliwość ochrony jego interesów. Oznacza to, że jeśli sztywne terminy pozbawiają kredytobiorców możliwości dochodzenia swoich praw, mogą zostać uznane za sprzeczne z prawem unijnym.
Kolejnym spornym zagadnieniem jest to, czy sankcja kredytu darmowego powinna być stosowana automatycznie, czy też wymagać indywidualnej analizy każdej sprawy.
Trybunał Sprawiedliwości wskazuje, że kary nakładane na pożyczkodawcę muszą być proporcjonalne do naruszenia. Oznacza to, że w każdym przypadku sąd powinien ocenić, czy złamanie przepisów miało realny wpływ na sytuację konsumenta. Jeśli pożyczkodawca naruszył swoje obowiązki, ale kredytobiorca i tak był świadomy warunków kredytu, może pojawić się pytanie, czy sankcja powinna być równie surowa jak w sytuacji, gdy klient faktycznie został wprowadzony w błąd.
Z drugiej strony, Trybunał zauważył również, że brak negatywnych skutków dla konsumenta nie powinien automatycznie wykluczać możliwości nałożenia sankcji. Gdyby tak było, pożyczkodawcy mogliby ignorować swoje obowiązki informacyjne, licząc na to, że w większości przypadków klienci nie będą ich kwestionować. To mogłoby podważyć cel unijnych regulacji, które mają zachęcać pożyczkodawców do pełnej przejrzystości.
W polskich przepisach konsekwencją naruszenia obowiązków przez pożyczkodawcę jest sankcja kredytu darmowego. Jednak w niektórych przypadkach można się zastanawiać, czy nie byłoby bardziej proporcjonalne zastosowanie mniej surowej sankcji, takiej jak częściowe obniżenie kosztów kredytu, zwłaszcza w przypadku mniejszych uchybień.
Przykładem może być sytuacja, w której pożyczkodawca nie przekazał kredytobiorcy pełnej informacji o prawie do odstąpienia od umowy, ale klient miał inną możliwość poznania tych informacji. Wówczas pojawia się pytanie, czy pełne zastosowanie sankcji kredytu darmowego jest adekwatne, czy też powinna zostać nałożona inna, łagodniejsza sankcja.
Z punktu widzenia klientów najważniejsze jest to, że pożyczkodawcy mają obowiązek przestrzegania określonych zasad, a ich naruszenie może skutkować konkretnymi konsekwencjami. Jeśli pożyczkodawca nie dostarczył wszystkich wymaganych informacji lub wprowadził konsumenta w błąd, kredytobiorca może domagać się zastosowania sankcji – na przykład unieważnienia odsetek i dodatkowych kosztów.
Jednak jednocześnie warto mieć świadomość, że sankcja kredytu darmowego nie zawsze jest stosowana automatycznie. Sądy mogą analizować, czy rzeczywiście doszło do naruszenia, czy miało ono wpływ na kredytobiorcę i czy kara jest odpowiednio dostosowana do sytuacji.
Dla kredytobiorców oznacza to, że jeśli podejrzewają, że ich prawa zostały naruszone, warto skonsultować się z prawnikiem lub instytucją zajmującą się ochroną konsumentów. Może się bowiem okazać, że przysługuje im możliwość dochodzenia swoich praw, a w konsekwencji – znacznego obniżenia kosztów kredytu.
